Üretim ve kullanım faaliyetleri sonucu ortaya çıkan asıl işlevini yitirmiş her türlü maddeye atık denir. Atıklar ana mamulün bir parçası olamaz fakat belli koşullar sağlandığı zaman üretimde yeniden kullanılabilirler. Tekstil tüketimi; endüstri ve tüketici tarafından oluşturulan olmak üzere iki ana kategoride incelenir. Tekstil endüstrisinin oluşturduğu atıklar lif, iplik, kumaş ve kıyafet üretim sürecinden oluşur. Bir tekstil ürününün üretimi esnasında ortaya çıkan atıklar ‘‘pre-consumer’’ (kullanıcı öncesi) olarak isimlendirilir. Tekstil ürününün kullanımı sona erdikten sonraki süreç ‘‘post-consumer’’ (kullanıcı sonrası) olarak isimlendirilir. Kıyafetin tasarımı ile başlayan üretim süreci, kumaş atığının en fazla olduğu alandır. Geleneksel üretim süreci kıyafetin tasarımı ile başlar ve tasarım kalıba aktarılır. Kalıbın parçaları kumaş üzerine planlı bir şekilde yerleştirilir, bu plana pastal planı denir. Kalıplar kumaştan minimum fire verilecek şekilde yerleştirilmesine rağmen bu aşamada ortalama %15 tekstil atığı ortaya çıkar.
Kıyafet üretimi sırasında ortaya çıkan atıkların çevreye verdiği zarar ve atık miktarının kontrol edilmesi adına geleneksel üretim yöntemlerine farklı bakış açıları getirilerek tasarım sürecinde yeni yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlerin başında kullanıcı öncesi ve sonrası sıfır atık tasarım uygulamaları gelmektedir. Kullanıcı öncesi sıfır atık, üretim sırasında geride minimum atık bırakılması veya hiç atık bırakılmaması prensibine dayanır. Modanın üretim ve tüketim döngüsünde çeşitli nedenlerden dolayı ortaya çıkan atıklar; sezonluk kumaş kartelaları, kumaş topu sonunda kalan kısım, numune kumaşlar, kumaş kesim atığı, numune giysiler, satılmadan sezonu geçmiş giysiler ve defolu kumaşlar gibi atıklar firmalar nezdinde oldukça büyük miktarlardadır. Buna ek olarak kullanıcı sonrası artık kullanılamayacak giysiler ya da kullanıcının kullanmaktan sıkıldığı giysiler de atık olarak nitelendirilir.
Tekstilde sıfır atık mümkün mü?
Sıfır atık kapsamında benimsenen yöntemler, temelde atık miktarını minimize etmek için tasarımcıların kendi eğilimleri doğrultusunda tercih ettiği çeşitli yöntemlerden oluşur. Bu yöntemler sıfır atık ile kalıp hazırlama, kumaş manipülasyonu ve kırk yama olarak gruplandırılır. Kullanıcı öncesi sıfır atık kıyafet tasarımı yöntemlerinin en yaygını sıfır atık kalıp tasarımı ( Zero Waste Pattern Cutting — ZWPC ) yöntemidir. Sıfır atık kalıp hazırlamada asıl amaç, kıyafeti tasarlamak değil kalıbı tasarlamaktır. Bu yöntemde süreç kıyafeti tasarlamakla başlamaz, kalıbı tasarlamakla başlar. Geleneksel tasarım sürecinin aksine, tasarımcı eskiz yapmak yerine kumaşın en ve boy ölçülerini saptayarak tasarım sürecine başlamaktadır. Sıfır atık ile kalıp hazırlama yöntemi uygulanırken tasarımcının kalıp bilmesi çok önemlidir. Oluşacak kumaş atıklarının sürecin başında kontrol edilmesini sağlayan bu yöntem ile oluşturulan kalıplar genellikle geometrik şekillerdedir. Kavisli kalıplar kumaştan fireler vereceği için daha düz kalıplar tercih edilir. Bu kalıplardan oluşan giysiler daha bol ve vücudu sıkıca sarmayan kıyafet formlardır. Bu kıyafet formuna örnek olarak kimonolar verilebilir. Hali hazırda geometrik kalıplara sahip olan kimonolar ile sıfır atık kalıp hazırlama yöntemi uyumludur.
Kumaş manipülasyonu ve kırk yama ile oluşturulan giysilerde, yüzey tasarımı etkisi daha fazladır. Kalıp kesimi sonrası atık olarak ayrılan kumaşlar büzgü, pile, katlama, kıvırma, nervür, aplike gibi teknikler kullanılarak giysi yüzeyi yeniden şekillendirilir. Bu yöntem ile daha çok kıyafette doku çalışması uygulanmaktadır.
Kullanıcı sonrası kıyafetler, yıpranmış/eskimiş olduğu ya da artık kullanılmak istenmediği gibi sebeplerden dolayı atık olarak nitelendirilmektedir. Bu kıyafetler ikinci bir kullanıma geçebilir veya geri dönüşüme gönderilebilir. Geri dönüşüm, kullanılmayan ürünlerin yeni bir malzemeye veya ipliğe tekrar dönüştürülmesidir. Bu dönüşümler ise ileri dönüşüm ve aşağı dönüşüm olarak ayrılmaktadır. Aşağı dönüşüm sürecinde malzeme, değerinden kaybetmektedir ve orijinal malzemeye göre kalite daha düşüktür. İleri dönüşüm ise ürün kalitesini yüksek tutmayı amaçlar, malzemenin değerini tasarım aracılığı ile arttırmayı hedefler. Farklı üretimler sonucu ortaya çıkan atıkların tekrar ele alınması olarak tanımlanan ileri dönüşüm, kullanılmış kıyafetleri yaratıcı bir şekilde dönüştürerek tekrar kullanıma kazandırılmasını amaçlayan uygulamadır.
