Geri dönüşümün görünmez bedeli yazımızda, modern dünyanın en çok sahiplenilen çevresel çözümlerinden biri olan geri dönüşümün faydalarından çok zararlarını konuşacağız. Plastik şişeyi doğru kutuya attığımızda vicdanımız rahatlar, karton kutuyu geri dönüşüme bıraktığımızda gelecek nesillere katkıda bulunduğumuzu hissederiz, kısmen öyledir de. Ancak bu sürecin perde arkasına bakıldığında, çoğu kişinin fark etmediği farklı bir tablo ortaya çıkar. Her şişe, her kutu, her kağıt parçası geri dönüşüm yolculuğuna çıkarken görünmeyen ekstra maliyetler üretir.
Bu yazımızda, geri dönüştürülebilen atıkların yolculuğunu, bu süreçlerde harcanan enerji, su, iş gücü ve makinelerin yarattığı yükü, karbon salınımlarını ve ekonomik maliyetleri inceleyeceğiz. Ardından, geri dönüşümün tek başına bir çözüm olmadığını, ancak doğru stratejilerle faydasının artırılabileceğini göstereceğiz. Son bölümde ise, alternatif bir gelecek için ileri dönüşümün, topluluk gücünün ve kolektif bilincin önemine değineceğiz.
Atıkların Yolculuğu
Evlerimizden çıkan atıkların büyük bölümü plastik, cam, metal ve kağıt gibi geri dönüştürülebilir materyallerden oluşur. Ancak bu materyallerin geri dönüşüm süreci düşündüğümüz kadar basit değildir.
Bir plastik şişe düşünelim. Evde ayrıştırdığımız ardından geri dönüşüm kutusuna attığımız, belediyenin ya da özel bir firmanın toplama sistemine girer. Daha sonra ayrıştırma tesisine taşınır. Burada önce sınıflandırılır, kontamine olup olmadığı kontrol edilir. Ardından yüksek sıcaklıklarda eritilir, granül haline getirilir ve başka bir üründe yeniden kullanılmak üzere işlenir.
Cam şişeler için de benzer bir süreç uygulanır; kırılır, eritilir ve yeniden cam ürünlere dönüşür. Alüminyum kutular eritilip tekrar yeni kutulara ya da başka ürünlere dönüştürülür. Kağıt atıklar ise liflerine ayrılarak hamur haline getirilir, ardından yeni kağıt veya karton üretiminde kullanılır.
Her bir adımda elektrik tüketilir, makineler çalışır, işçiler görev alır, kamyonlar yol yapar. Bu zincirin tamamı, geri dönüşümün görünmez bedelini oluşturur.
Geri Dönüşümün Görünmez Bedeli: Enerji ve Karbon Maliyeti
Geri dönüşümün görünmez bedeli denildiğinde ilk akla gelen, süreçlerin enerji maliyetidir. Plastik geri dönüşümünde enerji, toplam maliyetin yaklaşık üçte birini oluşturur.* PET şişeler, yıkanıp parçalandıktan sonra yeniden eritilir ve bu işlemler yüksek sıcaklık gerektirir. Mekanik geri dönüşümde bile her kilogram plastiğin dönüştürülmesi sırasında enerji tüketimi 2–3 kWh’yi bulabilir.
Karbon salınımı açısından bakıldığında geri dönüşüm elbette yeni üretime kıyasla daha avantajlıdır. Örneğin, alüminyum geri dönüşümü ham üretime kıyasla 5 kat daha az enerji kullanımı gerektirir.* Ancak “tasarruf” hiçbir maliyet olmadığı anlamına gelmez. Her kamyon kilometresi, her makine çalıştırması atmosfere karbon salar.
Plastiklerde durum daha karmaşıktır. Mekanik geri dönüşüm süreçlerinde malzeme kalitesi düşer; bu nedenle bazen yeniden üretim için ham plastik eklenir. Bu da zincirin karbon dengesini bozar. Kimyasal geri dönüşüm teknolojileri (plastiği moleküler seviyede parçalama) daha temiz ürün sağlasa da, bugün hala enerji kullanımı oldukça yoğun ve pahalıdır.
Sonuçta geri dönüşüm, ham madde olarak atık kullandığı için kısmen karbon salınımlarını azaltır ama görünmez bedeli yok etmez.
Geri Dönüşümün Görünmez Bedeli: Su Tüketimi ve Çevresel Baskılar
Enerji kullanımından sonra, geri dönüşümün görünmez bedelinde en kritik unsur su kullanımıdır.
Özellikle kağıt geri dönüşümü suya bağımlıdır. Atık kağıt, liflerine ayrılmak için su içinde çözülür, temizlenir ve tekrar şekillendirilir. Bu süreçte kullanılan suyun miktarı, orijinal üretime göre yarı yarıya azalabilir; ancak yine de her ton kağıt için binlerce litre su harcanır.
Plastiklerde de benzer bir tablo vardır. Kirlenmiş PET şişeler yıkanmadan geri dönüştürülemez. Bu yıkama sürecinde kullanılan su, deterjan ve kimyasallarla birleşerek atık suya dönüşür. Atık suyun arıtılması da enerji ve ek maliyet gerektirir.
Türkiye gibi 2030’a kadar ciddi su stresiyle karşılaşması beklenen bir ülkede, geri dönüşüm süreçlerindeki su tüketimi kritik bir noktadır. Atıklarımızı geri dönüştürürken, farkında olmadan en değerli kaynağımızı her geçen gün biraz daha fazla tüketiyoruz.
Geri Dönüşümün Görünmez Bedeli: Lojistik, İş Gücü ve Diğer Görünmez Bedeller
Atıkların geri dönüşüm kutularından toplanması, kamyonlarla taşınması, ayrıştırma tesislerine götürülmesi ve ardından yeniden üretim için fabrikalara dağıtılması ciddi bir lojistik zincir gerektirir. Bu zincirin her adımı fosil yakıt tüketir ve karbon salınımına sebep olur.
Birçok Avrupa ülkesinde atık toplama sistemleri optimize edilmiş olsa da, Türkiye’de hala yüksek kontaminasyon oranları, karışık atık toplama ve uzak mesafelere taşıma sorunları vardır.* Bu da lojistik maliyetleri artırır ve karbon ayak izini büyütür.
İşgücü tarafında, ayrıştırma tesislerinde çalışanların emeği göz ardı edilmemelidir. Plastiklerin etiketlerinden arındırılması, farklı türlerin ayrıştırılması çoğu zaman insan eliyle yapılır. Bu da iş güvenliği, sağlık riskleri ve sosyal maliyetleri beraberinde getirir.
Makinelerin amortismanı, tesislerin bakımı, elektrik altyapısının işletilmesi de geri dönüşümün görünmez bedeline eklenir.
Türkiye’de Geri Dönüşümün Durumu
Avrupa Birliği’nde geri dönüşüm oranları %50’lere yaklaşırken, Türkiye’de bu oran hala düşük seviyededir. Kağıt ve metalde belli ilerlemeler olsa da plastik geri dönüşüm oranı oldukça sınırlıdır.
“Sıfır Atık” projesiyle birlikte 2017’den bu yana milyonlarca ton atık geri kazanıldı, milyarlarca litre su ve enerji tasarrufu sağlandı. Ancak sahadaki gerçekler hala karmaşık: kontamine atık oranı yüksek, ayrıştırma bilinci düşük ve bazı bölgelerde altyapı oldukça yetersiz.
Örneğin PET atıklarının yalnızca küçük bir kısmı geri dönüştürülüyor. 2030 projeksiyonlarına göre, geri dönüştürülmeyen PET’in ekonomik değeri 373 milyon dolara ulaşabilir.* Bu da geri dönüşüm potansiyelinin aslında ne kadar da büyük olduğunu gösteriyor.
Görünmez Bedellerden Görünür Faydalar Çıkarmak
Tüm bu görünmez bedellere rağmen, geri dönüşümün faydaları da küçümsenemeyecek kadar fazla.
Bir ton geri dönüştürülmüş kağıt, 17 ağacın kesilmesini önler. Alüminyum geri dönüşümü, ham üretime kıyasla 5 kat daha az enerji kullanımı gerektirir. Plastik geri dönüşümünde bile, yeni üretime kıyasla karbon emisyonları %30–70 arasında azalabilir.
Sorun, geri dönüşümün tek başına bir çözüm gibi sunulmasıdır. Geri dönüşüm önemli bir adım olsa da, tek başına yeterli değildir. Ancak azaltma, yeniden kullanım ve ileri dönüşüm gibi yaklaşımlarla desteklendiğinde gerçek bir etki yaratabilir.
Alternatif Bir Gelecek Birlikte Mümkün: İleri Dönüşüm ve Topluluk Gücü
İşte bu noktada, alternatif bir yol olan ileri dönüşüm öne çıkar. İleri dönüşüm, atığı yeniden aynı ürüne dönüştürmek yerine ona yeni bir işlev kazandırır. Eski bir kot pantolonun tabloya dönüşmesi, cam parçalarının mozaik sanata katılması, elektronik atıkların tasarım objelere dönüşmesi ileri dönüşüm örnekleridir. İleri dönüşüm, geri dönüşümden farklı olarak çok daha az enerji ve su tüketir, yaratıcılığı teşvik eder ve iş gücüne bağlı olduğu için toplulukları bir araya getirir.
İleri dönüşüm yalnızca çevresel değil, aynı zamanda sosyal bir harekettir. Atölyelerde yan yana gelen insanlar, yalnızca yeni ürünler yaratmaz; aynı zamanda paylaşır, birlikte üretir ve geleceğe dair ortak bir vizyon geliştirir. Bu, topluluk gücünün gerçek değeridir.
“Geri dönüşümün görünmez bedeli” ile yüzleşmek, bize yeni bir bakış açısı sunar. Geri dönüşüm tek başına bir mucize değildir; enerji, su, iş gücü, lojistik ve çevresel maliyetleri vardır. Ancak bu gerçek, geri dönüşümden vazgeçmemizi değil, onu daha bilinçli, verimli ve şeffaf yönetmemizi gerektirir.
Geleceğin dünyası yalnızca geri dönüşümle değil, aynı zamanda ileri dönüşümle, döngüsel ekonomiyle ve toplulukların birlikte hareket etmesiyle mümkün olacak. Alternatif bir gelecek birlikte mümkün.
